Birja

Dünyada fond bazarı İlk dəfə nə vaxt meydana çıxdı?
10 maddədə birja tarixi.
Fond bazarı maliyyə dünyasının mərkəzindədir və əsrlər boyu insanların diqqətini cəlb edib. Ticarət, kapital və investisiya mərkəzinə çevrilmişdir. Bundan əlavə, birjanın uzun bir tarixi var. Başqa sözlə desək, birjanın təkamülü insanların öz mallarını mübadilə etməyə başladığı dövrlərdən dünya iqtisadiyyatına təsir göstərmişdir. Əgər hazırsınızsa, gəlin birja tarixində maraqlı səyahətə çıxaq!

  1. Fond bazarı anlayışının mənşəyi orta əsrlərə təsadüf edir.
    Birja anlayışı ilk dəfə orta əsrlərdə yaranmışdır. Beləliklə, bu, çox qədim ticarət sistemidir. O illərdə tacirlər mallarını alıb satmaq üçün bazarlardan istifadə edirdilər.
  2. 1531-ci ildə Belçikanın Antverpen şəhərində ilk rəsmi birja yaradılmışdır.
    Burada brokerlər və borc verənlər borc sənədlərini və vekselləri mübadilə etmək üçün toplaşırdılar.
  3. 1611-ci ildə Hollandiya Şərqi Hindistan şirkətinin səhmləri ilə ticarət edən Amsterdam birjası yaradıldı.
    Hollandiya Şərqi Hindistan Şirkətinin səhmlərinin kütləvi təklifi birjada ilkin IPO (Initial Public Offering) –şirkətin səhmlərinin tənzimlənən bazara ilkin kütləvi yerləşdirilməsidir) nümunəsi hesab olunur. Bu fikir o zaman investorlar üçün çox cəlbedici idi. Hətta Portuqaliya, İspaniya və Fransadakı gəmiçilik şirkətləri müstəmləkə şirkətlərinin genişlənməsinə imkan verən səhmlər buraxmağa başlayır.
  4. 1773-cü ildə səhm alqı-satqısı ideyası Londona gəldi.
    Birja treyderləri bir qəhvəxanada səhm mübadiləsinə başlayırlar. London Birjası 1801-ci ildə yaradılıb.
  5. 1792-ci ildə Nyu-York Fond Birjası (NYSE) təsis edildi və Amerika maliyyə bazarının mərkəzinə çevrildi.
    Wall Street yüksəldi. Beləliklə, XVIII əsrdə ABŞ maliyyə fəaliyyətinin mərkəzinə çevrildi. 1792 Nyu-York Fond Birjası (NYSE) Amerika maliyyə bazarlarının ürəyinə çevrildi.
  6. 19-cu əsrdə baş verən Sənaye İnqilabı ilə birjaların rolu əhəmiyyətli dərəcədə artdı. Şirkətlər böyüdü və səhmlər investorlar arasında populyarlaşdı. Eyni zamanda sənaye sahələri də inkişaf edirdi.
  7. Birjaların tənzimlənməsi və nəzarəti 20-ci əsrdə daha da əhəmiyyət kəsb etməyə başladı.
    Hökumətlər birjalarda ticarəti ədalətli və nizamlı etmək üçün səy göstərirdilər. Başqa sözlə, müxtəlif qayda və qanunlar tətbiq olunmağa başladı.
  8. 20-ci əsrin ikinci yarısında birjalar dünya miqyasına çıxmağı bacardı.
    Fond bazarları XX əsrin ikinci yarısında qlobal ölçülərə çatdı. Beynəlxalq ticarətin artması ilə birjalar arasında əməliyyatlar da artdı. Bundan əlavə, qlobal birja ticarəti sürətlə genişlənirdi.
  9. Elektron ticarət platformaları 20-ci əsrin sonlarına doğru geniş yayılmağa başladı.
    Texnologiyanın inkişafı fond bazarlarının fəaliyyətini dəyişdi. Alqı-satqı əməliyyatları daha sürətli və səmərəli oldu.
  10. 21-ci əsrdə fond bazarları qlobal maliyyə bazarlarının mühüm hissəsinə çevrilmişdir.
    Bu gün fond bazarları qlobal maliyyə bazarını istiqamətləndirir. Birjalarda səhmlər, mallar, istiqrazlar, kriptovalyutalar və digər maliyyə alətləri alınır və satılır.

Effektiv danışıqlar aparmaq

Net Finance MMC BATNA

Effektiv danışıqlar aparmaq- daha yaxşı razılaşma əldə etmək, konflikti həll etmək və ya karyeranızda yüksəlmək kimi bir çox vəziyyətdə sizə kömək edə biləcək bir bacarıqdır. Danışıqları daha inamlı və uğurla aparmağınıza kömək edəcək çoxlu məsləhətlər və strategiyalar var:

Danışıqlara başlamazdan əvvəl nəyi və niyə əldə etmək istədiyinizə dair aydın təsəvvürünüz olmalıdır. Siz danışıq zamanı itirə biləcəyiniz və ya imtina etməli olduğunuz məqamlardansa, məqsədinizi müsbət və cəlbedici şəkildə necə təqdim edəcəyinizi düşünməlisiniz. Məsələn,bu cür demək əvəzinə:
“Mənə daha yüksək maaş lazımdır, çünki icarə haqqını ödəyə bilmirəm” əvəzinə, “Mən öz bacarığımı və komandaya töhfəmi əks etdirən maaş artımını müzakirə etmək istəyirəm” deyə bilərsiz. Bu üslublasiz, qarşı tərəfə sizinlə razılaşmanın faydalarını göstərə bilərsiniz.

  • Hazırlaşın və məşq edin. Müzakirə – bu yerində improvizə edə biləcəyiniz bir şey deyil. Siz araşdırma aparmalı və bacarıqlarınızın və ya göstərəcəyiniz xidmətin bazar dəyəri, qarşı tərəfin maraqları və ehtiyacları, hər iki tərəf üçün mövcud olan alternativlər və seçimlər kimi müvafiq məlumatları toplamalısınız.
    Siz dostunu, mentorunuz və s. İlə müzakirəni məşq edə bilərsiz. Bu, sizə mümkün sualları, etirazları və ssenariləri qabaqcadan görməyə, ünsiyyət və inandırma bacarığınızı təkmilləşdirməyə kömək edəcək.
  • Zaman seçin. Zaman həll edici məqamlardan biridir. Siz hər iki tərəf üçün əlverişli və rahat olan vaxt və məkanı seçməli, siz və ya qarşı tərəf stresli, yorğun, ac və ya fikri yayınıq olduqda danışıqlardan çəkinməlisiniz.
    Siz həmçinin danışıqlara təsir edə biləcək müddət və məhdudiyyətlərdən xəbərdar olmalı və onlardan öz xeyrinizə istifadə etməlisiniz.
    Məsələn, əgər qarşı tərəfin qərar qəbul etmək üçün məhdud vaxta malik olduğunu bilirsinizsə, bundan daha yaxşı sövdələşməni müzakirə etmək üçün rıçaq kimi istifadə edə bilərsiniz.
  • Buna söhbət kimi yanaşın. Danışıqlar döyüş və ya rəqabət deyil.
    Bu, fərqli baxış bucağı və məqsədləri olan, eyni zamanda bəzi ortaq nöqtələrə və qarşılıqlı maraqlara malik olan iki və ya daha çox tərəf arasında dialoqdur.
    Danışıqlara hörmət, maraq və empatiya ilə yanaşmalı və qarşı tərəfin nöqteyi-nəzərini, motivlərini və emosiyalarını anlamağa çalışmalısınız.
    Siz həmçinin aktiv şəkildə dinləməli, aydın suallar verməli, müsbət bədən dili və səs tonundan istifadə etməlisiniz.
    Münasibət və inam yaratmaqla siz danışıqlar prosesini asanlaşdıracaq, əməkdaşlıq mühiti yarada biləcəksiniz.
  • Soruşun. Danışıqların ən mühüm hissəsi istənilən nəticəni əks etdirən sual və ya təklif verməkdir. Özünə inamlı və iddialı olmalısan, lakin bu, aqressiv və ya təkəbbürlü görünməməlidir. Siz həmçinin çevik və güzəştə getməyə hazır olmalısınız, lakin zəiflik, aşırı istək əsla nümayiş etdirməyin.
  • Bəzən qarşı tərəf çətin adam ola bilər. Agqessiv, məntiqsiz və ya ortaq nöqtəyə gəlmək istəməyən, fərqli dərəcələrdə qeyri adekvat davranan həmsöhbətlə danışmaq üçün bəzi strategiyalar var. Onunla razılaşmaq müşkül ola bilər ancaq mümkünsüz deyil.
  • Sakit olun. Qarşı tərəfin taktikasının sizi qorxutmasına və məyus etməsinə imkan verməyin. Sakitliyinizi və peşəkarlığınızı qoruyun. Emosional və ya müdafiə reaksiyalarından qaçının. Siz emosiyalarınızı idarə etmək və diqqətinizi cəmləmək üçün nəfəs alıb-verin, fasilə yaradın və konsentrasiyanı qoruyun.
  • Hazırlıqlı olun, ev tapşırığınızı edin. Təklifinizin bazar dəyəri, qarşı tərəfin maraqları və ehtiyacları, hər iki tərəf üçün mövcud olan alternativlər və variantlar kimi müvafiq məlumatları toplayın. Əgər müzakirə uğursuz olarsa, müzakirə olunmuş təklifi ən uğurulu alternative (BATNA- Best Alternative To a Negotiated Agreement) planı hazırlamalısız. Güclü BATNA-ya sahib olmaq sizə danışıqlarda daha çox güvən və təsir imkanları verəcək.
  • Qaba ol. Qarşı tərəfin sərt danışıqlar taktikasını qeyd etməkdən və birbaşa onlara meydan oxumaqdan çəkinməyin. Onların zəif tərəflərini müəyyən etmək və fərziyyələrini yoxlamaq üçün suallar vermək, sübut tələb etmək və ya həll yolları təklif etmək kimi üsullardan istifadə edə bilərsiniz. Siz həmçinin iddialı olmalı, tələb və təkliflərinizi aydın və əminliklə bildirməlisini.

İstər siyasətçi ol, istər sahibkar, istər xidmət sat, istər al, həyatımızın hər anında özümüzü müzakirələrin içində tapırıq.
Effektiv və dürüst müzakirələr aparmaq üçün sizə bəzi məsləhətlər topladıq. Ümid edirik ki, bu məsləhətlər sizin üçün faydalı və maraqlı olacaq.

Müzakirə olunan anlaşma üçün ən yaxşı digər alternativ olaraq adlandırılan BATNA(Best Alternative To a Negotiated Agreement) 1981-ci ildə müzakirə literaturuna girmiş bir qavramdır. BATNA tərəflərin razılığa gələ bilmədiyi təqdirdə B planının varlığını təmin edir. B planı; Müqavilə bağlayacaq qurumdan əlavə, məhkəməyə müraciət etmək, vasitəçidən istifadə etmək, hətta koalisiya yaratmaqla danışıqlar aparılan digər tərəfi zəiflətmək kimi başqa alternativlər də ola bilər. 1996-cı ildə Temple Universitetində BATNA-nın danışıqlar masasındakı gücü ilə bağlı aparılan araşdırma göstərir ki, danışıqlar prosesi zamanı güclü BATNA-ya malik olan tərəf danışıqlar masasında daha üstün olur. Bu səbəbdən danışıqlar masası arxasında zəif BATNA-sı olan şəxsin BATNA-nı qarşı tərəfdən gizlətməsi düzgün yanaşma olardı. Həmçinin Dr. Schaerer-in rəhbərlik etdiyi tədqiqat qrupunun apardığı araşdırmanın nəticələri göstərir ki, BATNA-nın olmaması onun zəif olmasından daha yaxşıdır.
BATNA-ya müraciət edərkən, masaya gətirilən dəyər yaxşı təhlil edilməli və obyektiv yanaşmalıdır, çünki tərəflər danışıqlar masasına oturduqda, əllərində olan arqumentlərin qarşı tərəfin arqumentlərindən daha güclü olduğuna inanır və həddən artıq öz güvən yaşayırlar . Stenford Universitetində bu mövzuda aparılan araşdırma göstərir ki, tərəflər mövcud mübahisənin onların xeyrinə həll olunacağına daha çox inanırlar. Bu səbəbdən ötrü BATNA tətbiq olunarsa, razılığın əldə oluna biləcəyi məsələdən imtina ediləcək. Bundan əlavə, BATNA-ya müraciət, sektorların və şirkətlərin bir-biri ilə sıx bağlı olduğu və uzunmüddətli əlaqələrin vacib olduğu müasir bazarlarda əlaqələrə zərər verə bilər. Bu baxımdan hər iki tərəf üçün qısa və uzunmüddətli zərərləri yaxşı təhlil etmək vacibdir.
BATNA “Rezervasiya” nöqtəsinin, yəni danışıqlar aparan tərəflərdən birinin qarşı tərəflə razılaşıb-razılaşmamasına biganə qaldığı ən pis ssenarinin növbəti addımıdır. Bunun nəticəsidir ki, tərəflər BATNA-nı son ana qədər saxlamağa meyllidirlər, çünki danışıqlar masasında alternativin birbaşa irəli sürülməsi mümkün fikir ayrılıqlarına gətirib çıxaracaq.

BATNA, danışıqlar aparan tərəflərin masadan nə vaxt ayrılacaqlarını və masadan ayrıldıqları zaman hansı yolu izləyəcəklərini bilmələri üçün bir yol xəritəsi təmin etdiyi və danışıqlar masasından əldə ediləcək qazanclara təsir etdiyi üçün yaxşı danışıqlar prosesinin əvəzedilməz hissəsidir. Bu səbəbdən tərəflər mövcud BATNA-nı diqqətlə dəyərləndirməli, ondan lazımi vaxtda istifadə etməli və bunun doğuracağı nəticələri təhlil etməlidir.

Sizin kiçik və orta biznesinizin maliyyə departmenti

Maliyyə şöbəsi hər hansı bir təşkilatın mühüm hissəsidir, çünki o, şirkətin maliyyə sağlamlığı ilə bağlı bütün funksiyaları yerinə yetirir. Maliyyə şöbəsinin əsas vəzifələrinə aşağıdakılar daxildir:

1. Mühasibat uçotu: Satışlar, xərclər, aktivlər, öhdəliklər və kapital kimi biznesin maliyyə əməliyyatları və fəaliyyətlərinin hesabatını əhatə edir. Mühasibat uçotu həmçinin biznesin müvafiq vergi qanun və qaydalarına uyğunluğunu təmin edir. Mühasibat uçotunu kreditor borcları, debitor borcları, əmək haqqı və maliyyə hesabatları kimi alt funksiyalara bölmək olar.

2. Maliyyə Planlaması və Təhlili: Bu, maliyyə fəaliyyətinin və biznesin vəziyyətinin təhlilini, həmçinin gələcək tendensiyaların və ssenarilərin proqnozlaşdırılmasını əhatə edir. Maliyyə planlaşdırması və təhlili biznesə büdcə, investisiya, maliyyələşdirmə və inkişaf strategiyaları haqqında əsaslandırılmış qərarlar qəbul etməyə kömək edir.

3. Xəzinədarlıq və Pul vəsaitlərinin idarə edilməsi: Buraya biznesin pul vəsaitlərinin hərəkətinin idarə edilməsi və maliyyə resurslarından istifadənin optimallaşdırılması daxildir. Xəzinədarlıq və pul vəsaitlərinin idarə edilməsi həmçinin banklar, investorlar və kreditorlar kimi xarici tərəflərlə qarşılıqlı əlaqəni əhatə edir.

4. Risklərin idarə edilməsi və daxili nəzarət. Buraya biznesə təsir edə biləcək potensial risklərin və qeyri-müəyyənliklərin a.karlanması, qiymətləndirilməsi və azaldılması daxildir. Risklərin idarə edilməsi və daxili nəzarət həmçinin maliyyə məlumatlarının və əməliyyatlarının etibarlılığını və bütövlüyünü təmin etmək üçün siyasət və prosedurların işlənib hazırlanması və monitorinqini əhatə edir.

Maliyyə şöbəsinin strukturu və ölçüsü biznesin xarakterindən və həcmindən asılı olaraq dəyişə bilər. Kiçik və Orta Sahibkarlar üçün tipik maliyyə şöbəsi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirə bilər:

Maliyyə Direktoru: Bu, biznesin ümumi maliyyə strategiyasına və funksiyalarına nəzarət edən və idarə edən yüksək səviyyəli icraçıdır. MD biznesin maliyyə sağlamlığının və davamlılığının təmin edilməsinə cavabdehdir və digər maliyyə işçilərinə strateji rəhbərlik və istiqamət verir.

Nəzarətçi: Bu, müəssisənin mühasibat uçotu və hesabat fəaliyyətinə nəzarət edən və əlaqələndirən menecerdir. Nəzarətçi maliyyə hesabatlarının düzgünlüyünə və vaxtında verilməsinə, mühasibat uçotu standartlarına və qaydalarına uyğunluğuna cavabdehdir.

Mühasib: Bu, əməliyyatların qeydə alınması, hesabların uzlaşdırılması, fakturaların hazırlanması və ödənişlərin işlənməsi kimi gündəlik mühasibat işlərini yerinə yetirən peşəkardır. Mühasib həmçinin maliyyə və digər hesabatların hazırlanmasında, habelə vergi bəyannamələrinin verilməsində cavabdehsir.

Maliyyə Analitiki: Bu, maliyyə məlumatlarını təhlil edən, maliyyə proqnozlarını hazırlayan peşəkardır. Maliyyə analitiki həm də biznesin maliyyə nəticələrini və vəziyyətini qiymətləndirməyə kömək edə bilər, həmçinin qərarların qəbulu üçün tövsiyələr və ideyalar təqdim edə bilər.

Yuxarıda qeyd olunan işçi kollektivini işə götürmək sizin maliyyənizə yükdür. Biz bütün bu funksiyaları yerinə yetirməkdə sizə kömək edə bilərik.

Vergilər və Süni İntellekt: Təsir və Perspektivlər

Giriş:

Süni intellektin (AI) inkişafı insan həyatının müxtəlif sahələrinə dərin təsir göstərir. Bu bloqda biz süni intellektin vergi sahəsinə necə təsir etdiyini və bu texnologiyanın inkişafı ilə hansı imkanların açıldığını nəzərdən keçirəcəyik.

1. Vergi proseslərinin avtomatlaşdırılması: Süni intellekt mürəkkəb vergi proseslərini avtomatlaşdırmağa, məlumatların işlənməsini sürətləndirməyə və səhvlərin baş vermə ehtimalını azaltmağa imkan verir. Süni intellekt sistemləri vergiləri dəqiq hesablamaq və qanunlara riayət etmək üçün böyük həcmdə məlumatı təhlil edə bilir.

2. Vergi yükünün proqnozlaşdırılması: İqtisadi məlumatları və tendensiyaları təhlil etmək üçün süni intellektdən istifadə şirkətlərin və vətəndaşların vergi yükünü daha dəqiq proqnozlaşdırmağa imkan verir. Bu, büdcənizi planlaşdırmağa və gözlənilməz maliyyə öhdəliklərindən qaçmağa kömək edir.

3. Vergi saxtakarlığına qarşı mübarizə: Süni intellekt vergi bəyannamələrində anomaliyaları və qeyri-adi nümunələri aşkar edə bilir ki, bu da saxtakarlığı aşkar etməyə kömək edir. Maşın öyrənmə alqoritmləri daha yaxşı nəzarət təmin edərək şübhəli nümunələri və əməliyyatları müəyyən edə bilər.

4. Süni intellekt və vergi optimallaşdırılması: Süni intellektin inkişafı ilə məlumatların daha dərin təhlili və vergi strategiyalarının optimallaşdırılması yollarının tapılması üçün imkanlar yaranır. Alqoritmlər vergi öhdəliklərinin minimuma endirilməsini nəzərə alaraq biznesin strukturlaşdırılması üzrə tövsiyələr verə bilər.

5. Çətinliklər və etik aspektlər: Süni intellektin inkişafı ilə avtonom sistemlər üçün vergi öhdəliyinin müəyyən edilməsi və ya süni intellektlə əlaqəli fəaliyyətlərin vergiyə cəlb edilməsi kimi yeni mürəkkəbliklər yaranır. Etik mülahizələri nəzərə alaraq müvafiq qanun və qaydaların hazırlanması vacibdir.

6. Perespektivlər: Süni intellekt vergi mənzərəsini dəyişməyə, prosesin səmərəliliyini artırmağa, dəqiqliyi artırmağa və riski azaltmağa davam edəcək. Buna baxmayaraq, ədaləti və sosial məsuliyyəti təmin etmək üçün avtomatlaşdırma və insan nəzarəti arasında balans yaratmaq lazımdır.

Nəticə:

Süni intellekt vergilər də daxil olmaqla bir çox sahələrə yenilik və dəyişiklik gətirir. Süni intellektin inkişafı ilə prosesləri tənzimləmək, fırıldaqçılıqla mübarizə aparmaq və daha ədalətli vergi sistemi yaratmaq üçün yeni imkanlar açılır. Lakin bu inkişafın etik və sosial tərəflərini diqqətlə təhlil etmək lazımdır.

PS. Yeri gəlmişkən bu bloqu elə həmçinin süni intellekt proqramı ChatGPT yazdı)

Nə üçün həmkarlarınıza hörmət etmək iş üçün yaxşıdır

Karyeranızda irəliləmək istəyirsiniz? Liderliyin sirlərini araşdıran tədqiqatçı Christine Porath deyir ki, buna həmkarlarınıza hörmətdən başlayın. Elmlə dəstəklənən bu çıxışda o, kobudluğun necə baha başa gəldiyi haqqında təəcüblü fikirlər bölüşür və nəzakətli davranışın peşəkar uğurunuzu və şirkətinizin nəticələrini necə artıra biləcəyini göstərir.İşdə kobudluq inanılmaz dərəcədə adi bir hadisəyə çevrilib. Keçən 14 il ərzində biz müxtəlif şirkətlərdə çalışan minlərlə işçi ilə iş yerində necə rəftar edildiyini öyrənmək üçün sorğu keçirdik və 98%-i qeyri korrekt davranışdan şikayət edib.2011-ci ildə sorğuda iştirak edənlərin yarısı, bu, 1998-ci ildə cəmi dörddə biri ilə müqayisədə ən azı həftədə bir dəfə kobudluq yaşadıqlarını bildirib. Kobudluq şirkətin maliyyə nəticələrinə pis təsir edir. Demək olar ki, iş yerində bu cür davranışlara məruz qalan hər kəs buna mənfi reaksiya verir, bəzən eyni şəkildə cavab verir. İnsanlar onlara hörmət edilmədiyini hiss edərlərsə, yaradıcılıq həvəsini itirirlər; bir çoxları kobudluğa dözməyib iş yerlərini tərk edirlər.Belə bir vəziyyətdə əməkdaşların təxminən yarısı qəsdən diqqətsiz və ya daha az keyfiyyətli işləyir. Bundan əlavə, kobudluq müştəriləri qorxudur. Apardığımız araşdırmalar göstərir ki, insanlar bir şirkətin işçilərinin (müştərilərə deyil, bir-birinə münasibətdə belə) qeyri-adekvat davranışlarını hiss etsələr, onun müştərisi olma ehtimalı azdır. Bir adam hər hansı mübahisənin şahidi olarsa, onun mənfi təəssüratı bütün heyətə, təşkilata və hətta brendə sirayət edir.Tədqiqat zamanı bir sıra işçilərlə, menecerlər, insan resursları departamentlərinin rəhbərləri, prezidentlər və icraçı direktorlarla müsahibə apardıq. Anketlər payladıq, eksperimentlər, görüşlər və müsahibələr keçirdik. ABŞ və Kanadada 14 000-dən çox insanın – həkimlər, hüquqşünaslar, hakimlər, hüquq-mühafizə orqanları əməkdaşları, memarlar, mühəndislər, məsləhətçilər və təlimçilərin hansı şəraitdə kobudluğa məruz qaldıqları və qarşılığında nə etdikləri ilə maraqlandıq.İşdə kobudluğun nə qədər geniş yayıldığını, onun növləri, səbəbləri, zərəri və bununla necə mübarizə aparılacağını anlamaq istədik. Belə bir nəticəyə gəldik ki, tərbiyəsizlik baha başa gəlir, lakin təşkilatlar adətən bunu hiss etmir və hətta nəisə düzəltməyə cəhd etmirlər. Bu yazıda biz öz müşahidələrimizi paylaşırıq, zərəri detallandırırıq və bəzi əks tədbirlər təklif edirik.


Ancaq əvvəlcə nəzakətsizliyin işdə hansı formalarda əks olunduğuna baxaq. Kobudluğun təzahürləriHər kəs bilir ki, “əzazil rəhbərlər” var; çoxları hətta onları şəxsən tanıyır. İş döyüş rinqinə çevirdiyin zaman insanlar ağır stres yaşayırlar. Sorğu iştirakçılarımızdan biri, tabeliyində olanları dəfələrlə təhqir edən, onların ləyaqətini aşağılayan və etmədikləri səhvlərə görə danlayan menecer haqqında danışdı. Menecer bəzən müştərilərlə də kobud davranırmış.Sonda əməkdaş, dözə bilmir və idarəçidən kadrlar şöbəsinə şikayət edir və məlum olur ki, o, heç də birinci deyil. Bir neçə ay sonra həmin menecer ilin əməkdaşı seçilir. Üç gün sonra şikayət edən işçi infarkt keçirir. Bu hekayənin atipik sonluğu olsa da, hədsiz kobudluğun özü təəccüblü dərəcədə yayğındır. İnsanlarla danışanda heç cür təhqiri əksik etməyən bir rəis haqqında əhvalat eşitdik.Bəzən kobudluq epidemiya kimi bütöv bir şöbəni vurur. “Cennifer” hətta qəpik-quruşa çalışmağa razı, yaradıcılıqla məşğul olmaq istəyən gənc mütəxəssisləri cəlb edən bir sənayedə çalışırdı.Burada özlərini elə aparırdılar ki, guya yeni gələnlərin hamıya borcu var. Qapıları çırpmaq, dedi-qodu, bərabərsizlik, başqalarının vaxtına açıq-aşkar hörmətsizlik - iş mühiti belə idi. O vaxtdan illər keçsə də “Cennifer” hələ də müdirin bir hərəkətini qəzəblə xatırlayır: "Burada səhviniz var!" - və bu səhv də , sadəcə şirkət daxili bir yazışmada mexaniki hərf səhvi idi. Bir çox kiçik işçilər getdi. Amma qalanlar zaman keçdikcə “baba” oldular və yeni gələnlərlə bir vaxtlar necə davranılırdısa, elə davranmağa davam etdilər. “Fran” qlobal istehlak malları şirkətinin top meneceri idi. İqtisadiyyatdakı tənəzzülə baxmayaraq, korporasiyanın mənfəəti hər rüb artırdı. Bir gün yuxarı rəhbərliyə təyin olunan Joe peyda oldu və gələn kimi də Frana müharibə elan etdi.Altı ay ərzində Fran durğunluqla deyil, səriştəsiz Joe tərəfindən təhdid edilən biznesi xilas etmək üçün əlindən gələni etdi. Joenun ona niyə ilişdiyini anlamırdı. Sonda o, başqa iş üçün deyil, özünün dediyi kimi, ruhunu xilas etmək üçün getdi.Başqalarına hörmətsizlik o qədər də açıq olmaya bilər və səbəb çox vaxt pis niyyətdə deyil, sadəcə düşüncəsizlikdədir. Bir proyekt üzərində çalışan zaman əməkdaşları incidən, onları ələ salanrəhbər və ya bütün tərifi özünə, səhv zamanı isə tabeçiliyində olan əməkdaşları günahlandıran bir menecer təsəvvür edin. Görünüşdə əhəmiyyətsiz kimi görünən bu vəziyyət açıq kobudluqdan daha təhlükəlidir. Bu cür davranışlar üst-üstə yığılır və əməkdaşları ruhdan salır.

Kobudluğun maliyyəti

Kobudluq- pisdir və bir çox idarəçi bununla razılaşar. Ancaq hamı başa düşmür ki, kobudluğun vurduğu maddi zərər kifayət qədər böyükdür. Bu cür davranış qurbanları adətən cavabdehləri və təşkilatı cəzalandırır. Bir çoxları hisslərini gizlədir və ya qeyri-ixtiyari qisas alır. 17 sənaye sahəsindən 800 menecer və işçi ilə müsahibə apararaq, onların qeyri-dost münasibətə necə reaksiya verdiyini dəqiq öyrəndik. Belə ki, sorğumuzda kobudluğa məruz qalan iştirakçılar:

  • Qəsdən intensivliyi azaltdı (48%)
  • Qəsdən az işləməyə başladı (47%)
  • Qəsdən daha pis işləməyə başladı (38%)
  • İşləmək əvəzinə inciklik yaşadılar (80%)
  • İşləmək əvəzinə “cinayətkarla” üzbəüz gəlməkdən qaçındı (63%)
  • Onların məhsuldarlığının aşağı düşdüyünü etiraf etdilər (66%)
  • Şirkətdən məyus olduqlarını etiraf etdilər (78%)
  • Kobud rəftara görə işdən ayrıldıqlarını etiraf etdilər (12%)
  • Hirslərini müştərilərdən çıxdıqıarını etiraf etdilər (25%). Təcrübələr və başqa insanlarla da söhbətlər bizə düşünmək üçün əlavə material verdi. Və burada kobud davranışların vurduğu digər zərərləri aşkar etdik.

Yaradıcılıq zərər görür.
Florida Universitetindən menecment professoru Əmir Erez ilə birlikdə bir eksperiment apardıq və müəyyən etdik ki, nəzakətsiz davranışlar insanların yaradıcılıq qabiliyyətini 30% azaldır. Onlar 25% daha az ideya təklif edirlər. Məsələn, bir kərpicin nə üçün faydalı ola biləcəyini soruşduqda, başqalarının kobud davranışına məruz qalan subyektlər məntiqli, lakin çox da maraqlı olmayan cavablar verdilər: ev, divar, məktəb tikmək və s. Nəzakətlə rəftar edilən subyektlər daha çox təxəyyül nümayiş etdirdilər.
Məhsuldarlıq aşağı düşür və komanda ruhu sarsılır.
İnsan hətta başqalarına qarşı kobud davranışı gördüyü zaman da əsəbiləşir. Təcrübələrimizdən birində bu cür vəziyyətlərin şahidi olan iştirakçılar tapmacaları digərlərindən 20% daha pis həll etdilər. Bundan əlavə, onlar hətta başqa çətin vəziyyətə düşmüş insanlar da daxil olmaqla, kömək etmək istəyini daha az nümayiş etdirdilər. Kobudluq şahidlərinin 25%-i və qalan subyektlərin 51%-i könüllü köməklik göstərdilər.

Müştərilər ayrılır.
244 istehlakçı ilə söhbət etdikdən sonra belə qənaətə gəldik ki, nəzakətsiz işçilər adi haldı. İstər ofisiantların, istər satıcıların və s. bir-birinə öz aralarında nəzakətsiz davranışları müştərilərə təsir edir. İnsanlar hörmətsizliyi sevmir və heç nə almadan gedir. Cənubi Kaliforniya Universitetinin marketinq professorları Debbie McInnis və Valerie Foulks ilə bu fenomeni araşdırdıq.
Eksperimentin iştirakçılarını iki komandaya bölərək birini banka göndərdik. Orada birinci qrupdan olan könüllülər “təsadüfən” çirkin mənzərənin şahidi oldular: bir işçi həmkarını kiməsə yanlış kredit kartı məlumatı verdiyinə görə danlayırdı.
Nəticədə, birinci komandanın iştirakçılarının yalnız 20% -i və ikincinin 80% gələcəkdə bu bankın xidmətlərindən istifadə etmək barədə razılığa gəlib. Və xoşagəlməz söhbətin şahidlərinin təxminən üçdə ikisi bu bankın bütün işçilərinə tam etibar etmədiklərini söylədi. Üstəlik, müxtəlif ssenarilər oynayaraq müşahidə etdik ki, cəzalandırılan işçinin qəbahətli və ya pis peşəkar olub-olmaması insanlara maraqlı deyil. Onlar üçün bank işçisinin harda danlanmasının fərqi yoxdur: hamının gözü önündə ya bağlı qapılar arxasında. İnsanlar ümumiyyətlə kiməsə pis rəftarı görmək istəmirlər.

İnsidentlər qurumlara baha başa gəlir
Kadrlar şöbəsinin fikrincə, bir hadisə böyük diqqət və səy tələb edə bilər.
Accountemps şirkətində aparılan araşdırma (Fortune jurnalında dərc olunmuş) göstərib ki, Fortune 1000 siyahısındakı firmalarının menecerləri və rəhbərləri iş vaxtlarının 13%-ni (ildə yeddi həftə) işçilər arasında yaranan münaqişələri idarə etmək və həll etmək üçün sərf edirlər.
Problemi həll etmək üçün məsləhətçilərin və ya hüquqşünasların köməyinə müraciət etməli olduqda isə təbii olaraq xərclər artır. Əlbəttə bu materiallar və müşahidələrin hamısı xarici ölkələrin təcrübəsidir. Ancaq Azərbaycanda da həm özəl həm də dövlət sektorunda belə sorğular və təcrübələr aparsalar yəqin ki, bir çox problemin olduğunu görərik.

Süni zəka nədir?

Süni intellekt (AI), maşınların təcrübədən öyrənməyini, yeni girişlərə uyğunlaşmağı və insana bənzər tapşırıqları yerinə yetirməyə imkanı verir. Bu gün eşitdiyiniz süni intellekt nümunələrinin əksəriyyəti – şahmat oynayan, kompüterlərdən tutmuş özü idarə olunan avtomobillərə qədər – dərin öyrənmə və təbii dilin işlənməsinə əsaslanır. Bu texnologiyalardan istifadə etməklə, kompüterlər böyük həcmdə dataları emal etməklə və datalardakı nümunələri tanımaqla xüsusi tapşırıqları yerinə yetirmək üçün öyrədilə bilər. Süni intellekt termini 1956-cı ildə yaranıb, lakin artan məlumat həcmi, inkşaf etmiş alqoritmlər və hesablama gücü və saxlama sahəsində təkmilləşdirmələr sayəsində süni intellekt bu gün daha populyarlaşıb. 1950-ci illərdə süni intellektlə bağlı ilk araşdırmalar problemin həlli və simvolik üsullar kimi mövzuları araşdırdı. 1960-cı illərdə ABŞ Müdafiə Nazirliyi bu tip işlərlə maraqlandı və əsas insan düşüncələrini təqlid etmək üçün kompüterlərdə təlimlərə başladı. Məsələn, Müdafiə Qabaqcıl Tədqiqat Layihələri Agentliyi (DARPA) 1970-ci illərdə küçə xəritələmə layihələrini tamamladı. Məsələn, DARPA 2003-cü ildə, Siri, Alexa və ya Cortana adlarından çox əvvəl ağıllı şəxsi köməkçilər istehsal etdi. Bu erkən çalışma bu gün kompüterlərdə gördüyümüz avtomatlaşdırma və formal əsaslandırma üçün yol açdı; bunlara insan imkanlarını tamamlamaq və gücləndirmək üçün nəzərdə tutula bilən qərara dəstək sistemləri və ağıllı axtarış sistemləri daxildir. Hollivud filmləri və elmi fantastika romanlarında süni intellekt dünyanı fəth edən insana bənzər robotlar kimi təsvir edilsə də, süni zəka texnologiyalarının hazırkı təkamülü o qədər də qorxulu və ya kifayət qədər ağıllı deyil. Bunun əvəzinə, süni zəka hər bir sənayedə bir çox xüsusi fayda təmin etmək üçün inkişaf etmişdir. Süni intellektdən necə istifadə etmək olar? Hər sektorda süni intellekt imkanlarına yüksək tələbat var – xüsusən də hüquqi yardım, patent axtarışları, risk hesabatları və tibbi tədqiqatlar üçün istifadə edilə bilən sual-cavab sistemləri üçün. Süni intellektin digər istifadələrinə aşağıdakılar daxildir: Səhiyyə xidməti Süni intellekt tətbiqləri fərdi resept və rentgen oxunuşlarını təmin edə bilər. Şəxsi virtual sağlamlıq köməkçiləri sizə həbləri qəbul etməyi, məşq etməyi və ya daha sağlam qidalanmağı xatırladar.

Səhiyyə xidməti

Süni intellekt tətbiqləri fərdi resept və rentgen oxunuşlarını təmin edə bilər. Şəxsi virtual sağlamlıq köməkçiləri sizə həbləri qəbul etməyi, məşq etməyi və ya daha sağlam qidalanmağı xatırladar.

İtehsalat

Ardıcıl məlumatlarla istifadə edilən dərin öyrənmə şəbəkəsinin bir növü olan rekursiv şəbəkələrdən istifadə edərək, süni zəka gözlənilən yük və tələbi proqnozlaşdırmaq üçün qoşulmuş avadanlıqdan axan zavod məlumatlarını təhlil edə bilər.

Pərakəndə

Süni intellekt fərdi tövsiyələr təklif edən və istehlakçı ilə satın alma variantlarını müzakirə edən virtual alış-veriş xüsusiyyətlərini təmin edir. Süni intellektlə səhmlərin idarə edilməsi texnologiyaları da inkişaf edir.

Bankçılıq

Süni intellekt insan səylərinin sürətini, dəqiqliyini və effektivliyini artırır. Maliyyə qurumlarında süni intellekt üsulları, hansı əməliyyatların saxta ola biləcəyini müəyyən etmək, sürətli və dəqiq kredit reytinqini qəbul etmək və əl ilə intensiv məlumatların idarə edilməsi tapşırıqlarını avtomatlaşdırmaq üçün istifadə edilə bilər.

Yeni növ audit xidmətləri

yeni-audit-novleri-netfinanceaz

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ AUDİTORLAR PALATASI

Yeni növ auditor xidmətləri, marketinq, sosial, biznes və digər auditor xidmətlərinin göstərilməsi üzrə tövsiyələr

Yeni növ auditor xidmətləri, marketinq, sosial, biznes və digər auditor xidmətləri üzrə müvafiq materialların hazırlanmasında iştirak edən şəxslər:

Auditorlar Palatasının Auditin hüquqi tənzimlənməsi, dempinqə qarşı mübarizə və keyfiyyətin yüksəldilməsi idarəsinin rəisi –  Elnur İbrahimov

Auditorlar Palatasının Auditin təşkili, hesabatlıq və informasiya idarəsinin rəisi – Vasif Cavadov

Bakı – 2021

MÜNDƏRİCAT

Giriş………………………………………………………………………………………………………….3

1 Marketinq Auditi……………………………………………………………………………………….3

1.1 Marketinq Auditi nədir…………………………………………………………………………….3

1.2 Marketinq Auditinin növləri………………………………………………………………………4

1.3 Marketinq Auditinin məqsədləri………………………………………………………………..4

1.4 Uğurlu Marketinq Auditi komponentləri……………………………………………………..6

2 Sosial Audit……………………………………………………………………………………………..6

2.1 Sosial Audit nədir…………………………………………………………………………………..6

2.2 Sosial audit necə aparılır…………………………………………………………………………8

3 Uyğunluq Auditi və Səmərəlilik Auditi. …………………………………………………………9

3.1 Uyğunluq Auditinin məqsədi…………………………………………………………………….9

3.2 Auditin Səmərəliliyi………………………………………………………………………………..10

4 İnformasiya Texnologiyaları Auditi (İT Auditi)……………………………………………….11

4.1 İnformasiya Texnologiyaları Auditi nədir……………………………………………………11

4.2 İnformasiya Texnologiyaları Auditinin prinsipləri……………..…………………….12

4.3İnformasiya texnologiyaları auditinin məqsədləri…………………………………………13

4.4 İnformasiya texnologiyaları auditinin növləri…..…………………………………….14

4.5 İnformasiya texnologiyaları auditin keçirilməsi qaydası………………………………..16

Ədəbiyyat siyahısı………………………………………………………………………………………..18

GİRİŞ

Azrəbaycan Respubublikası Auditorlar Palatasının 2021-ci il üzrə İş Planının İcrasına Dair Plan-Proqramla təsdiq edilmiş 1.2-ci “Auditor fəaliyyəti ilə əlaqədar təlimatlar, tövsiyyələr, metodik göstəriş və şərhlərin hazırlanması” bəndinin “Yeni növ auditor xidmətləri, marketinq, sosial, biznes və digər auditor xidmətləri üzrə müvafiq materialların hazırlanması və tətbiq edilməsi” yarımbəndi icrası məqsədilə, xarici təcrübəyə əsaslanaraq hazırlanmışdır. Həmin mövzu üzrə materiallarda Azərbaycan Respublikası ərazisində geniş yayılmayan və ya mövcud olmayan yeni audit növlərinə diqqət yetirilmişdir. Auditə ictimai etimadın  artırılması yollarından biri kimi Auditorlar Palatası ilə auditor xidməti istifadəçiləri (tənzimləyiciləri) və auditor xidmətinin inkişafında maraqlı olan digər tərəflər arasında qarşılıqlı əlaqələrin yaxşılaşdırılması və möhkəmləndirilməsi də mühüm əhəmiyyət  kəsb edir. Bu cür qarşılıqlı  əlaqələrin mövcudluğu auditor xidməti istehlakçılarının auditin rolu, əhəmiyyəti və həyata  keçirilmə prosedurları, auditorların hüquq və vəzifələri, obyektiv auditor informasiyasının əldə  olunmasının  üstünlükləri və digər mühüm  istiqamətləri özündə ehtiva edir. Belə sıx münasibətlərin mövcudluğu yeni növ xidmətlərin yaranması və inkişafı üçün də yaxşı zəmin ola bilir. Bu materiallar aşağıda adları sadalanan audit növləri barəsindədir:

1.Marketinq Auditi.

2.Sosial Audit.

3.Uyğunluq Auditi və Səmərəlilik Auditi.

4.İnformasiya Texnologiyaları Auditi (İT Auditi).

1. Marketinq auditi

1.1 Marketinq auditi nədir

Marketinq auditi, bir təşkilatın həm daxili, həm də xarici ticarət marketinq mühitinin hərtərəfli, sistemli bir təhlilidir. Hər hansı bir problemi müəyyənləşdirmək ən uyğun olan hərəkət planını tövsiyə etmək üçün təşkilatın məqsədlərini, hədəflərini, strategiyalarını və prinsiplərini əhatə edir.

Marketinq auditi, marketinq işçilərinin əllərindəki mövcud marketinq ekosistemini tam başa düşmək, fərqli bir marketinq strategiyasını formalaşdırmaq və yoxlama prosesi ilə ortaya çıxa biləcək əsas problemləri həll etmək üçün istifadə edə biləcəyi faydalı bir vasitədir.

Marketinq auditi rəhbərliyə, iş əməliyyatlarına dərindən baxmağı təmin edir ki, bu da bütövlükdə departament üçün mövcud olan performansı, büdcəni və mənbələri qiymətləndirməyə imkan verir. Nəticə etibarilə, marketinq auditi, bir təşkilat daxilində qərar qəbul edənlərə, işin əsas məqsədlərini dəstəkləyəcək faktlar, təhlillər və məlumatlar əsasında qərarlar qəbul etməyə imkan verir.

1.2 Marketinq auditinin növləri

• Planlaşdırma;

• Planların icrası;

• Nəzarət;

• İnformasiya təhlükəsizliyi.

1.3 Marketinq auditinin məqsədləri

Marketinq Auditinin əsas məqsədləri bunlardır:

• təşkilatın müəyyən bazar şərtlərinə uyğunluğunun qiymətləndirilməsi;

• istehsal səmərəliliyinin artırılması, marketinq və satış əməliyyatları, problemli sahələrin vaxtında müəyyənləşdirilməsi.

Marketinq xərclərinin müəyyənləşdirilməsi

Marketinq xərclərinin müəyyənləşdirilməsi üç mərhələdən ibarətdir:

• Müəssisənin mühasibat hesabatları ilə ətraflı tanışlıq, ümumi gəlir və xərclərin nisbətinin müəyyənləşdirilməsi;

• Marketinq fəaliyyəti üçün xərclərin effektivliyinə uyğun olaraq yenidən hesablanması;

• Funksional xərclərin müəyyən məhsul növləri, satış metodları, satış bazarı seqmentləri və s. bölgüsü.

Marketinq auditinin şirkətin marketinq fəaliyyətinin vaxtaşırı monitorinqini əhatə edir. Strateji yoxlama prioritet vəzifələrin qiymətləndirilməsini, seçilmiş strategiyanın effektivliyini və sonrakı iş planlarını tərtib etmək üçün tövsiyələrin hazırlanmasını əhatə edir.

Marketinq auditini nə zaman aparmalıdır:

• Şirkət daxilində və ya bazarda struktur dəyişiklikləri zamanı;

• Satış səviyyəsində azalma ilə bazar şərtləri ilə əlaqəli olmayan ilk əlamətlər görünəndə;

• Yeni məhsulları istehsalata və ya bazara satışa çıxararkən, yeni bir istiqamətə başlamazdan əvvəl.

Marketinq auditi marketinq strategiyalarının vaxtında dəyişdirilməsinə və ya düzəldilməsinə kömək edir, lüzumsuz xərcləri azaldaraq və bazarda gəliri artıraraq əhəmiyyətli dərəcədə qənaət edir.

Marketinq auditi müəssisə rəhbərliyinə, potensial investor və ya ortağına (yeni bir iş yaratmaq və ya investisiya layihəsi hazırlamaq halında) aşağıdakıları göstərmək üçün nəzərdə tutulmuşdur:

• Ümumi iqtisadi vəziyyətin xüsusiyyətləri (şəhərdə, bölgədə, ölkədə, sənayedə) belədir ki, bu işin yaxşı perspektivləri var (ekologiya, qanunvericilik, siyasi və sosial-iqtisadi vəziyyət baxımından);

• Bazarda qarşılanmayan bir ehtiyac var və məhsulun müqayisəli rəqabət üstünlükləri uyğun gəlir (qiymət, keyfiyyət, istehsal texnologiyası və çatdırılma, xidmət səviyyəsi və s. baxımından);

• Məhsulun bazar potensialı varmı? (potensial baxımından kifayət qədər bazar, artan və ya heç olmasa sabit istehlakçı tələbi, satış proqnozlarının etibarlı olması, rəqabətin düzgün qiymətləndirilməsi, satış bölgələrinin düzgün seçilməsi, satış bazarına girmək üçün bütün maneələr aşılmazdır və s.) ;

• Məhsulun bazarda tanıdılması vasitələri nə qədər effektivdir, şirkətin bu baxımdan əməliyyat planları nə qədər yaxşıdır (satış strategiyası, reklam formaları və maliyyələşdirmə səviyyəsi, digər promosyon işləri düzgün seçilib-seçilmədiyi, satış vasitəçilərindən hansının seçildiyi və niyə, xammal və materialların komponentləri və təchizatı mənbələrinin tədarükçüləri nə qədər etibarlıdır? məhsulun anbar və daşınma sxemi və s.);

Marketinq auditinin aparılmasına görə kim məsuliyyət daşıyır?       

Dünya təcrübəsi göstərir ki, 8-10 ildən bir təkrar olunan iqtisadiyyatın inkişaf tempinin azalması, bəzən isə böhran vəziyyəti yarandığı hallarda ən çox ziyan görənlər (istər müəssisə, istər sahə, istərsə də ölkə baxımından) strateji idarəetmənin və marketing işi aşağı səviyyədə olanlar olur.

İdarəetmədə yol verilən sistemli səhvlər, marketing strategiyasının yoxluğu ümumi iqtisadi tənəzzül amilləri ilə birləşərək mövcud durumun mənfi effektlərini dəfələrlə artırmaqla çox ciddi iqtisadi-maliyyə və sosial-siyasi nəticələrin yaranmasına zəmin yaradır.

Bu mənada iqtisadi durumun yaxşılaşması və ya stabilləşməsi üçün konstruktiv idarəetmə təyinatlı optimal marketinq startegiyasının işlənib hazırlanması çox önəmlidir. Bu baxımdan digər vacib tədbirlərlə yanaşı menecment auditinin müstəqil tərkib hissəsi olan marketinq auditinin tətbiqi xüsusi önəm kəsb edir. Məhz marketinq auditinin nəticələrini nəzərə almaqla nəzərdə tutulan strateji təşəbbüsləri vaxtında düzgün sənətləndirməklə iqtisadi fəaliyyətin təkmilləşdirilməsinə və optimallaşdırılmasına nail olmaq olar. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində xüsusi əhəmiyyət kəsb edən marketinq sisteminin restrukturasiyası və ya optimallaşdırılması marketinq auditinin əsas töhfəsi kimi dəyərləndirilir.

1.4 Uğurlu Marketinq Auditinin komponentləri;

Audit hərtərəfli olmalıdır. Audit yalnız bir problemin qəbul edildiyi sahələri və ya komandanın üstün olduqlarını bildiyi sahələri deyil, marketinqin bütün sahələrini əhatə etməlidir. Vahid bir audit imkanları üzə çıxarmaq üçün ən yaxşı yoldur və əvvəllər bilinməyən güc sahələrini vurğulaya bilər.

Auditin sistemli olması lazımdır. Sifariş və səmərəlilik uğurlu marketinq auditinin əsas elementləridir. Yoxlamanızda heç bir boşluq olmamasını təmin etmək üçün təşkilatınızdakı hər bir mühiti, prinsipi, strategiyanı və əməliyyatı hesablamalısınız.

Audit müntəzəm və təkrarlanan olmalıdır. Bəzi şirkətlər yalnız işlər dəhşətli dərəcədə səhv olduğu zaman bir yoxlama aparır, amma hamımızın bildiyimiz kimi, bir unsiyanın qarşısının alınması bir funt müalicəyə dəyər. Periyodik marketinq yoxlamaları aparmaq komandanıza problemləri erkən aşkarlamağa və həll etməyə imkan verir.

2. Sosial Audit

2.1 Sosial Audit nədir?

Sosial amillərin və insan kapitalının rolunun daha da gücləndiyi müasir iqtisadi şəraitdə auditin yeni bir sahəsi olan sosial auditə böyük ehtiyac hiss olunur. Bir tərəfdən sosial məsuliyyət prinsiplərinə əməl olunma dərəcəsi, digər tərəfdən də rəqabətqabiliyyətliyin yüksəldilməsi kimi müasir çağırışların reallaşdırılması obyektiv sosial auditin tətbiqini zəruri edir. Öz xarakterinə görə klassik maliyyə auditindən ciddi fərqlənsə də məqsəd oxşarlığı sosial auditin ölkəmizdə dayanıqlı inkişafın yollarının düzgün seçilməsində fəal rol oynaya bilər. Belə ki, heyətin formalaşmasının, əməyin təşkilinin və normalaşdırılmasının, heyətin inkişafının idarəetmə sisteminin, ekoloji vəziyyətin və s. auditinin aparılmasını özündə ehtiva edən sosial audit öz növbəsində əməliyyat xərclərinin azalmasını; nüfuz və reputasiyanın yaxşılaşdırılmasını, satışın artmasını və istehlakçıların xoş münasibətlərini (sadik); nəzarət qurumları tərəfindən təzyiqlərin azaldılmasını, milli iqtisadiyyatda sosial gərginlik mənbələrinin aşkar edilməsini və müvafiq tədbirlər görülməsini; kadr axımının qarşısının alınmasını; sosial norma və qaydalar sisteminin beynəlxalq meyarlarla uzlaşmasını; əməkdaşların işə motivasiyalarının yüksəldilməsini və maliyyə mənbələrinə çıxışın mümkünlüyünü təmin edir.

Sosial audit, bir şirkətin sosial məsuliyyət və şirkətin cəmiyyətə təsiri ilə bağlı səylərinin, prosedurlarının və davranış qaydalarının rəsmi nəzərdən keçirilməsidir. Sosial audit, şirkətin hədəflərinə və ya sosial məsuliyyət meyarlarına nə dərəcədə çatdığının qiymətləndirilməsidir.

• Sosial audit, bir şirkətin sosial məsuliyyət və şirkətin cəmiyyətə təsiri ilə bağlı səylərinin, prosedurlarının və davranış qaydalarının rəsmi nəzərdən keçirilməsidir.

• Sosial audit, şirkətin hədəflərinə və ya sosial məsuliyyət meyarlarına nə dərəcədə çatdığının qiymətləndirilməsidir.

• İdeal olaraq şirkətlər mənfəət və sosial məsuliyyət arasında bir tarazlıq yaratmağı hədəfləyirlər.

Sosial audit, müəyyən bir işin cəmiyyətə necə təsir etdiyinin daxili müayinəsidir. Yoxlama şirkətlərə ölçülə bilən hədəflər və meyarlar daxil ola biləcək hədəflərinə uyğun olub-olmadığını müəyyənləşdirməyə kömək edir. Sosial audit, bir iş üçün görülən tədbirlərin müsbət və ya mənfi qəbul edildiyini görməyin bir yolu kimi xidmət edir və bu məlumatları şirkətin ümumi ictimai nüfuzu ilə əlaqələndirir.

Korporativ sosial məsuliyyət dövründə, şirkətlərin tez-tez istehlakçılara və səhmdarlara dəyər verməsi, ətraf mühit və sosial standartlara cavab verməsi gözlənilir. Sosial audit şirkətlərin cəmiyyətlə münasibətlərdə müsbət imic yaratmasına, inkişaf etdirməsinə və qorumasına kömək edə bilər. Bir çox şirkət üçün yaxşı bir ictimai fikir şirkətin müsbət imicini formalaşdırmağa kömək edir və nəticədə pis mətbuatdan qazanclara mənfi təsirləri azaldır.

Sosial Auditdə araşdırılan maddələr;

Sosial auditin əhatə dairəsi müxtəlif və geniş ola bilər. Qiymətləndirməyə sosial və ictimai məsuliyyət daxil olmaqla işçilərlə münasibət də daxil edilə bilər. Sosial auditdən ibarət olan bəzi təlimatlar və mövzular aşağıdakıları əhatə edir:

• İctimaiyyətə və ya ətraf mühitə təsiri ilə bağlı hər hansı bir məsələnin açıqlanmasında şəffaflıq.

• Mühasibat və maliyyə şəffaflığı

• Cəmiyyətin inkişafı və maliyyə töhfələri

• Xeyriyyəçilik

• İşçilərin könüllü fəaliyyəti

• Enerji istifadəsi

• Təhlükəsizlik, təcavüz və bərabər fürsət daxil olmaqla iş mühiti

• İşçi maaşları və müavinətləri

• Müxtəliflik

Sosial auditə daxil olan maddələr üçün standart yoxdur. Sosial audit istəyə bağlıdır, bu da şirkətlərin nəticələrin ictimaiyyətə açıqlanmasını və ya yalnız daxildə istifadə etməsini seçə biləcəyi deməkdir.

Sosial auditlə əlaqəli çeviklik, şirkətlərə məqsədlərinə əsasən əhatə dairəsini genişləndirmək və ya müqavilə bağlamaq imkanı verir. Bir şirkət müəyyən bir qəsəbə və ya şəhərə təsirini anlamaq istəsə də, digər şirkətlər, bütün bir dövləti, ölkəni və ya bütün dünyanı əhatə edəcək şəkildə auditin genişləndirilməsini seçə bilər.

2.2 Sosial audit necə aparılır?

• Razılıq almaq və şirkət rəhbərliyinin iştirakını təmin etməkdir. Rəhbərliyin sosial audit aparmaq istəyi ən çox şirkətdə bir şey olduğu zaman ortaya çıxır və ənənəvi metodlar bunun tam olaraq nəyin və necə öhdəsindən gələcəyini bilmir.

• Sosial audit üçün rəhbər komitənin formalaşdırılmasıdır. Bir qayda olaraq, bu komitə şirkətin aparıcı bölmələrini təmsil edən top menecerlərindən və birbaşa sosial yoxlamada iştirak edəcək menecerlərdən ibarətdir.

• Auditorlar, aparıcı menecerlər, təşkilati inkişaf üzrə mütəxəssislər komandasının yaradılması. Bu insanlar anket metodologiyası və anket hazırlamaq üçün birlikdə çalışırlar. Komanda şirkətin həqiqi təcrübəsinin onun vizionu və missiyası ilə necə uyğunlaşdığını araşdıracaq.

• Korporativ mədəniyyətin diaqnostikası və təhlili və təkmilləşdirilməsini tələb edən funksional sahələrin müəyyənləşdirilməsi: keyfiyyət idarəetməsi, istehlakçılar və işçilərlə münasibətlər, ətraf mühitin qorunması, yerli icmalarla münasibətlər. Şirkətin ehtiyaclarından asılı olaraq, tədqiqatın hədəf qrupları genişləndirilə bilər (məsələn, investorlar, yerli və federal orqanlarla əlaqələr).

• Şirkətin bəyan etdiyi missiya və hədəflərin real təcrübə ilə üst-üstə düşmədiyi sahələri və şərtləri göstərən şirkət missiyasının təhlili.

• Şirkətin hədəfləri ilə real təcrübənin üst-üstə düşməməsinin görünən və gizli səbəblərini axtarın.

• Sənayedəki rəqiblər arasındakı oxşar problemlər haqqında lazımi məlumatların toplanması, müəyyən edilmiş problemlər haqqında bu cür nümunələrin araşdırılması.

• Problemli sahələrdə (istehlakçılar, işçilər, yerli və federal səlahiyyətlilər) şirkətin sosial məsuliyyətli davranışlarından gözləntilərini öyrənmək üçün maraqlı və maraqlı tərəflərlə müsahibələr aparmaq.

• Daxili məlumatların və xarici gözləntilərin müqayisəsidir.

• İdarəetmə komitəsi və şirkət menecerləri üçün yekun hesabat tərtib etmək.

3. Uyğunluq və Səmərəlilik Auditi

3.1 Uyğunluq Auditinin məqsədi

Uyğunluq auditinin əsas məqsədi nəzərdə tutulan istifadəçini (istifadəçiləri) audit olunan dövlət təşkilatlarının parlament qərarlarına, qanunlara, qanunvericilik aktlarına, siyasətlərə, müəyyən edilmiş kodekslərə və razılaşdırılmış şərtlərə riayət etməsi ilə bağlı məlumatla təmin etməkdir. Bunlar audit olunacaq auditin predmeti/müəssisələri idarə edən müvafiq rəhbər sənədləri formalaşdırır. Bu rəhbər sənədlər meyarların mənbəyini təşkil edir.

Uyğunluq auditinə qanunilik (uyğun qanunlar, normativlər və sazişlər kimi rəsmi meyarlara bağlılıq) və/və ya düzgünlük (sağlam maliyyə idarəetməsini və dövlət rəsmilərinin davranışını tənzimləyən ümumi prinsiplərə riayət etmə) aspektlərindən ibarətdir. Meyarların mənbəyindən asılı olmayaraq auditor auditi keçirir və ISSAI 4000-də qeyd olunan tələblərə müvafiq olaraq seçilmiş əminlik səviyyəsi ilə nəticəni formalaşdırır.

Audit meyarı milli qanunvericilik və/və ya audit olunan təşkilatın səlahiyyəti ilə müəyyən oluna bilər. Bu hallarda, AAQ auditin əhatə sahəsinə həmişə təsir edə bilməz.

AAQ meyardan kənarlaşmaları müəyyən etməklə və bu barədə hesabat verməklə qabaqcıl idarəçiliyi təşviq edir və beləliklə də düzəldici (islahedici) tədbirlər görülə bilər və məsul şəxslər öz hərəkətlərinə görə məsuliyyətə cəlb edilə bilərlər. Uyğunluq auditi fəaliyyətlərin, maliyyə əməliyyatları və məlumatın bütün əhəmiyyətli aspektlər baxımından audit olunan təşkilatı tənzimləyən rəhbər sənədlərə uyğunluğunu qiymətləndirməklə keçirilir. Fırıldaqçılıq bilərəkdən yanlış məlumat verməkdir və şəffaflıq, hesabatlılıq və qabaqcıl idarəetməyə mane olan bir elementdir

Uyğunluq auditi ümumi olaraq aşağıdakı şəkildə həyata keçirilir:

• Müstəqil uyğunluq auditi kimi

• Maliyyə hesabatlarının auditi ilə bağlı

• Perfomans auditi ilə birgə.

Audit Sübutunun Qiymətləndirilməsi və Nəticələrin Formalaşdırması ilə Bağlı Tələblər Auditor audit nəticəsi (nəticələri) formalaşdırmaq məqsədilə əldə edilmiş audit sübutunu müəyyən edilmiş audit meyarı ilə müqayisə etməlidir. Toplanmış sübutlar, həmçinin müəssisələrin fikirləri qiymətləndirilərkən peşəkar mühakimə və inamsızlıq tətbiq olunur. Qiymətləndirmə prosesində auditor nəticə çıxarmaq üçün yetərli və müvafiq auditor sübutlarının olub-olmadığını qiymətləndirir. Balanslaşdırılmış və obyektiv təsəvvür üçün qiymətləndirmə prosesində audit təsbitləri ilə bağlı təmin edilmiş bütün sübutları nəzərdən keçirir. Yerinə yetirilmiş işin əhatə sahəsini qiymətləndirməklə, auditor özünün nəticə çıxara biləcəyini müəyyən edir. İşin əhatə sahəsi yetərli olmadıqda, auditor işin əhatə sahəsi ilə bağlı məhdudiyyətlər səbəbindən əlavə prosedurları yerinə yetirməyi və ya rəyini dəyişdirməyi nəzərdən keçirə bilər.

3.2 Auditin səmərəliliyi.

Auditin səmərəliliyi, auditin diqqətini istifadə edilmiş ehtiyatların optimal və ya qənaətbəxş istifadəyə verildiyinə, yaxud miqdar, keyfiyyət və dövretmə müddəti baxımından eyni və ya oxşar nəticələrin daha az ehtiyatlarla əldə oluna biləcəyinə yönəldir. Səmərəlilik xərclər ilə ilkin nəticə arasındakı əlaqəni qiymətləndirir.

Səmərəlilik nisbi bir anlayışdır. Bir proses, alət və ya proqram digərindən daha çox və ya daha az səmərəlidir. Bu o deməkdir ki, səmərəliliyin auditi üçün bir növ müqayisə etmək lazımdır. Səmərəlilik yönümlü audit, bu proseslərdəki və ya onların icrasındakı çatışmazlıqları aşkar etmək üçün xərclərdən ilkin nəticəyədək aparan prosesləri də araşdıra bilər. Bu, səmərəliliyin özünü qiymətləndirmədən, proseslərin niyə səmərəli olduğunu daha yaxşı başa düşməsinə səbəb ola bilər.

Audit səmərəliliyi yoxlanması dedikdə aşağıdakılar nəzərdə tutulur:

• Mühasiblərin yoxlanılması;

• İşçilərin yoxlanması;

• Avtomatlaşdırmanın səviyyəsi;

• İT sisteminin səriştəsinin qiymətləndirilməsi;

• Daxili nəzarət sisteminin qiymətləndirilməsi;

• Nəzarət etmə mühitinin qiymətləndirilməsi;

4. İnformasiya Texnologiyalarının Auditi (İT Auditi)

4.1 İnformasiya Texnologiyaları auditi nədir

İT iş proseslərinin auditi – müəyyən bir keyfiyyət və səmərəlilik meyarları olan bir şirkətin müəyyən bir iş prosesinin (lərinin) həyata keçirilməsi üçün vacib olan informasiya texnologiyaları və sistemlərinin təhlili və qiymətləndirilməsi. İnformasiya texnologiyaların auditi zamanı şirkətin  informasiya sistemləri əlavə olaraq yoxlamadan keçirilir. Bu növ auditin ən vacib elementlərindən biri araşdırılmış iş prosesinin rəsmiləşdirilmiş bir modelidir. Bu növ audit, təhlükəsizlik sisteminin etibarlılığını, məlumat təhlükəsizliyi quruluşunu və sistemin bütövlüyünü qiymətləndirir və yoxlayır ki, sistemin çıxardığı nəticə etibarlı olsun. Konkret olaraq, informasiya texnologiyaları yoxlamaları təşkilatın məlumat aktivlərini qorumaq və səlahiyyətli şəxslərə məlumatları düzgün paylamaq qabiliyyətini qiymətləndirmək üçün istifadə olunur. Davamlı olaraq daha da mürəkkəbləşən informasiya texnologiyaları, təşkilatların əhəmiyyətli maliyyə və zaman mənbələrini istehlak edir, eyni zamanda hər zaman adekvat təsir göstərmir. Müsbət cəhətlər təşkilat rəhbərliyi tərəfindən mütəmadi izlənilməsini tələb edən yeni risklər hesabına qurulur. Bu baxımdan, informasiya texnologiyalarının yoxlanılması, İT-nin qiymətləndirilməsi və İT rəhbərliyi ilə bağlı qərarların qəbul edilməsi üçün sistemləşdirilmiş və etibarlı məlumat əldə etmək məqsədi ilə aparılır.

Bəzən, maliyyə auditi də texnologiyanın artdığı və müştərinin maliyyə hesabatlarının əksəriyyətinin mürəkkəb mühasibat proqramı ilə qeyd edildiyi üçün İT auditinin aparılmasını tələb edir. Normalda, maliyyə hesabatlarının hazırlanmasında istifadə olunan informasiya sistemlərinə (proqram təminatına) etibar etməzdən əvvəl, bu informasiya sistemini yoxlamaq və nəzərdən keçirmək üçün İT, yoxlama qruplarına sahib olmaq lazımdır. İT auditi də maliyyə auditindən ayrı təklif olunur və tələb olunur.Bildiyiniz kimi, böyük firmaların əksəriyyəti bu cür xidmət göstərir. Onlar yalnız İT auditini təmin etmir, həm də informasiya sistemi sahələrində məsləhətçi təklif edirlər.

Buraya effektivlik və təhlükəsizlik protokolları, inkişaf prosesləri və İT rəhbərliyi və

ya nəzarəti daxildir, bunlarla məhdudlaşmır, həmçinin quraşdırma nəzarətləri  də lazımlıdır, lakin  kifayət qədər təhlükəsizlik təmin etmək üçün yetərsizdir. Təhlükəsizliyə cavabdeh olan şəxslər, nəzarətin təyin olunduğu kimi quraşdırılıb-quraşdırılmadığını, təhlükəsizlikdə hər hansı bir pozuntu baş verdiyində effektiv olub-olmadığını və bu baş verərsə, gələcək pozuntuların qarşısını almaq üçün hansı addımların atılacağını düşünməlidirlər. Bu sorğular müstəqil və qərəzsiz müşahidəçilər tərəfindən cavablandırılmalıdır. Bu müşahidəçilər informasiya sistemlərinin yoxlanılması vəzifəsini yerinə yetirirlər. İnformasiya Sistemləri mühitində audit, informasiya sistemlərinin, onların girişlərinin, çıxışlarının və işlənməsinin yoxlanılmasıdır.

4.2 İnformasiya texnologiyaları auditin prinsipləri

İnformasiya texnologiyaları audit prinsipləri:

1) müstəqillik və obyektivlik;

2) peşə səriştəsi;

3) məxfilik.

Auditor hesabatının dəyəri üçün meyarlar:

1) Etibarlılıq: nəticələr yenidən yoxlanıla bilən faktlara və kifayət qədər məlumatın öyrənilməsinə əsaslanır.

2) Uyğunluq: tədqiqat onsuz da reallaşan və ya qısa müddətdə reallaşma ehtimalı yüksək olan problemlərə və risklərə yönəlmişdir.

3) Aydınlıq: Məlumat yüksək səviyyəli rəhbərlik üçün iş baxımından ümumi nəticələrdən, İT rəhbərliyi üçün xüsusi aspektlər daxil olmaqla xüsusi tövsiyələrə qədər strukturlaşdırılmış şəkildə təqdim olunur.

4) Faydalılıq (tətbiq edilə bilənlik): informasiya, İT idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsi üçün proqramların formalaşdırılması məqsədi ilə maksimum dərəcədə uyğunlaşdırılmışdır.

4.3 İnformasiya Texnologiyaları Auditinin Məqsədləri

İT auditinin məqsədləri həmişə bir təşkilatın, şirkətin rəhbərliyinin maraqları sahəsinə aiddir. Səriştəli və səmərəli aparılmış İT auditi aşağıdakılara imkan verir:

  • İnformasiya sistemindəki problemlərin müəyyənləşdirilməsi və təhlili, bunların aradan qaldırılması üçün optimal yolların hazırlanması.
  • İT auditi, təşkilatınızda mövcud olan İT həllərinin və məlumat sisteminin təşkilati quruluşunun biznes hədəflərinə necə uyğun olması sualına cavab verir.
  • Şirkətiniz xarici tərəfdaşlarla iş aparırsa, məlumat sisteminin funksionallığı və yüksək səviyyədə təhlükəsizlik təhlükəsizliyi ikiqat vacibdir. Bəzən bu məsələlərə kifayət qədər diqqət yetirilməməsi gəlirli müqavilələrin pozulmasına səbəb olur. İT auditi, məlumat sisteminin beynəlxalq standartlara uyğunluğunu qiymətləndirməyə və vaxtında modernləşdirməyə imkan verir.
  • Audit yeni BİS-in inkişafı və tətbiqinin təhlilinə yönəldilə bilər.
  • İT auditi, informasiya sistemlərinə texniki xidmətin və texniki dəstəyin effektivliyini qiymətləndirməyə imkan verir.
  • İT auditi, informasiya təhlükəsizliyi sisteminin auditinin ayrılmaz hissəsi olmaqla yanaşı, xərclərin optimallaşdırılması problemlərinin həlli üçün ilkin mərhələ rolunu oynayır.
  • Yeni İT alətlərini təqdim etmək və sürətli və yayılmış nəticələr əldə etmək üçün vaxtınızı azaldın. Eyni zamanda, İT sektorunda rasionalizasiya və xərclərin azaldılması aktual məsələyə çevrilir. İT auditi, iş proseslərinizə xələl gətirmədən IT-yə daha az xərcləmə fürsəti tapmağa kömək edir.

Həmçinin, İT auditi bir şirkətin informasiya sisteminin inkişafı strategiyasının hazırlanmasında ilk və məcburi addımdır. Mövcud potensialın yüksək keyfiyyətli auditinin olmaması şirkətin rəhbərindən IP-nin mövcud vəziyyətinin əsl mənzərəsini gizlədir, bu da onun dəyişməsi və inkişafı ilə bağlı düzgün, iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış qərarlar qəbul etməyə imkan verməməsi deməkdir. . İT auditi mövcud məlumat mənbələrini və şirkətin cari və gələcək hədəflərinə uyğunluğunu qiymətləndirir. Bu qiymətləndirmənin nəticələrinə əsasən, İT auditi şirkətə mövcud potensialdan maksimum dərəcədə istifadə etməsini və bununla da lazımsız modernləşmə xərclərindən çəkinməsini təmin edən həllər tövsiyə edir.

Səriştəli şəkildə aparılmış bir İT auditi mövcud avadanlıqların hansı tapşırıqları həll edə biləcəyini və yenisinin alınmasını tələb edəcəyini göstərir. Bundan əlavə, İT auditi, məlumat sistemlərinin saxlanılması və sahib olma xərclərini qiymətləndirməyə və azaltmağa imkan verir.

İnformasiyanın qorunması sahəsində risklərin analizi də ilkin İT auditi olmadan mümkün deyil. Şirkət rəhbəri, bir qayda olaraq, məxfi məlumatların sıza biləcəyi İD-nin “zəif nöqtələri” barədə məlumatlı deyil. İT auditi menecerə şirkətinin informasiya təhlükəsizliyi dərəcəsi haqqında tam hesabat təqdim edir və vaxtında tədbirlər görməsinə imkan verir.

Yeni xidmətlərin tətbiqi və onların mövcud informasiya sistemi ilə konfiqurasiyası da ilkin İT auditini tələb edir.

4.4 İnformasiya texnologiyaları auditinin növləri

İşimizdə İT auditinin aşağıdakı növlərini ayırırıq:

İT sorğusu (“inventar”) – sonrakı iş üçün zəruri olan məlumatların toplanması (məsələn, yeni bir informasiya sisteminin tətbiqi barədə), İT-nin mövcud vəziyyətini düzgün və etibarlı şəkildə qeyd etməsi tələb olunduqda. Bu növ İT araşdırmasında ümumiyyətlə təhlil və qiymətləndirmələr aparılmır;

İT-nin ekspert qiymətləndirməsi – avadanlıq və İT xidmətlərinin alınmasına dizayn həllərinin və / və ya investisiyaların adekvatlığının təhlili;

İT layihələrinin və ya dizayn həllərinin qiymətləndirilməsi;

  • İT-yə investisiya qoyuluşunun qiymətləndirilməsi;
  • Şirkətin İT komponentinin dəyərinin qiymətləndirilməsi;
  • İT infrastrukturunun dəyişdirilməsinin mümkünlüyünün qiymətləndirilməsi;
  • İT əməliyyatının təşkilinin qiymətləndirilməsi;
  • İT istifadəçi təliminin qiymətləndirilməsi.

İT texniki audit – məlumatların toplanması, təhlili və İT infrastrukturunun spesifik texniki elementlərinin fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması üçün tövsiyələrin verilməsi. Bu audit növü tədqiqatın kiçik miqyaslı və dar texniki ixtisaslaşması ilə xarakterizə olunur.

İT iş proseslərinin auditi – müəyyən bir keyfiyyət və səmərəlilik meyarları olan bir şirkətin müəyyən bir iş prosesinin (lərinin) həyata keçirilməsi üçün kritik olan informasiya texnologiyaları və sistemlərinin təhlili və qiymətləndirilməsi. Bu növ auditin ən vacib elementlərindən biri araşdırılmış iş prosesinin rəsmiləşdirilmiş bir modelidir. Bir qayda olaraq, İT iş proseslərinin auditini apararkən:

Prosesdən məsul şəxsi (prosesin sahibini), istifadəçiləri və iş prosesinin iştirakçılarını müəyyənləşdirmək;

  • İstifadə olunan avadanlıq və proqram təminatını müəyyənləşdirmək;
  • Xidmət işçiləri və istifadəçilərinin hərəkətlərini qiymətləndirmək;
  • Dizayn və normativ sənədləri təhlil etmək.

İT audit kriteriyaları məlumatların toplanması, təhlili və bəzi seçilmiş İT meyarları üçün tövsiyələrin verilməsi (təhlükəsizlik, performans, etibarlılıq, mövcudluq və s.). Müəyyən bir qiymətləndirmə meyarına uyğun olaraq bir yoxlama apararkən, yalnız İT infrastrukturunun ayrı bir elementini deyil, bütün proqram və avadanlıq dəstini, onların bütün təşkilat boyu dəstəklənməsi və istismarı proseslərini araşdırmaq adətlidir.

Kompleks (bəzən strateji də adlandırılır) İT auditi – iş proseslərinin əlaqələndirilməsinin, onların tələblərinin, informasiya və əlaqəli texnologiyaların təyini və təhlili, bir sıra proqram və avadanlıq alətlərinin uyğunluğunu müqayisə etmək üçün həyata keçirilmiş bir audit IT şirkətin işinin ehtiyaclarına.

İnformasiya sistemlərinin auditi prosedurası

İnformasiya sistemlərinin auditi prosedurası məlumat toplusundan, onların analizi
İnformasiya sistemlərinin auditi prosedurası məlumat toplusundan, onların analizi və şirkətdəki informasiya resurslarının hal-hazırdakı vəziyyəti ilə bağlı hesabatın hazırlanmasını özündə əks etdirir. Əsasən, əsas biznes proseslərinə təsir edə biləcək informasiya riski və mümkün ola biləcək neqativ faktorlar qiymətləndirilir. Auditin nəticələri İKT (İnformasiya Kommunikasiya Texnologiyaları) bölməsinin xərclərin optimallaşdırılması və effektivliyin yüksəldilməsi kimi məsələləri həll etməyə kömək edir, həmçinin şirkətin uzunmüddətli İKT strategiyasının formalaşdırılmasının əsasını təşkil edir.

İKT audit özündə şirkət tərəfindən informasiya texnologiyalarının işlənməsinin müstəqil qiymətləndirilməsini ehtiva edir. Bu araşdırmaların əsasında İKT infrastrukturunun İKT konsaltinq obyektində təşkili və optimallaşdırılması ilə bağlı məsləhətlər təqdim olunur.

İKT ifrastukturunun kompleks auditi

Şirkətdə olan İKT-infrastruktur biznesin tələblərinə cavab verib vermədiyini aşkar edir. Kompleks (bəzən strateji də adlandırılır) İT auditi – iş proseslərinin əlaqələndirilməsinin, tələblərinin, məlumat və əlaqəli texnoloji xidmətlərin təhlili və təhlili, bir sıra proqram və avadanlıq alətlərinin uyğunlaşdırılması ilə müqayisə edilməsi üçün bir şirkətin işinə dair işlərin aparılması. Auditin gedişində mövcud İKT infrastukturunun biznes proseslərinə uyğunluq analizi yerinə yetirilir.Özündə aşağıdakıları birləşdirir: şirkətin təşkilati strukturunun analizi, şöbələrin ierarxiyası, daxili sənədlərin dövriyyəsi, uçot siyasəti, İKT infrastrukturu tərəfindən istifadə olunan modulların şöbələrin real tələblərinə uyğun gəlməsi. Kompleks audit özündə auditin bütün digər növlərinin həyata keçirilməsi və əldə olunan nəticələrin kompleks analizini ehtiva edir.

Əldə olunmuş informasiya avtomatizasiya strategiyasının qurulmasının və İKT infrastrukturuna daha effektiv yatırım yollarının təyin edilməsinin əsasını təşkil edir.

Texnolji infrastrukturun auditi

Texnolji infrastrukturun auditi sifarişçiyə cari tərkibin və texnoloji platformaların, şəbəkələrin, aparat-proqram komplekslərinin və kommunikasiya vasitələrinin fəaliyyət səviyyəsinin ekspert qiymətini almağa imkan verir.

Informasiya sistemi auditi

İnformasiya sistemləri, əksər hallarda proqram təminatına və İT şirkətlərinə təsir göstərir. Müəssisə sahibləri proqram inkişafı, məlumatların işlənməsi və komputer sistemləri ilə əlaqəli problemləri aşkar etmək üçün informasiya sistemi yoxlamalarından istifadə edirlər.

Bu yoxlama növü sistemin istifadəçilərə doğru məlumat verməsini təmin edir və icazəsiz şəxslərin özəl məlumatlara giriş əldə etməməsini təmin edir.

Həmçinin, İT və proqram təminatı olmayan müəssisələr sistemlərinin saxtakarlıq və hakerlərdən qorunmasını təmin etmək üçün mütəmadi olaraq mini kiber təhlükəsizlik yoxlamaları aparmalıdırlar.

4.5 İnformasiya texnologiyaları auditin keçirilməsi qaydası

Şirkətinizin İT idarəsində bütün sistemin və ya onun ayrı-ayrı elementlərinin işində mütəmadi olaraq uğursuz olan ən problemli sahələri (serverlər, kompüterlər, ofis avadanlığı, IP-telefoniya və s.) müəyyənləşdirmək.

Sistemin işçiləriniz üçün daha səmərəli və istifadəsini asanlaşdırmağı başa düşmək.

Cari risklərin və iş üçün nəticələrinin qiymətləndirilməsi: işdəki funksional fasilələr, maliyyə itkiləri.

Ən həssas nöqtələri və sistemi optimallaşdırma yollarını araşdrmaq.

Şirkətin İT-yə xidmət xərclərini təxmin etmələri: avadanlıqların dəyəri, lisenziyalı proqram təminatı almaq və ya pulsuz analoqlardan istifadə etmək.

Avadanlıqların istifadəsinin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi (çap xərcləri, enerji istehlakı təhlilinə qədər).

İT auditi zamanı əsas mərhələ olaraq Planlaşdırma proseduru sayılır və bura aşağıdakılar daxildir:

  • mövcud iş proseslərinin ümumi quruluşu;
  • istifadə olunan risklər və iş strategiyası;
  • işçilər arasında məsuliyyət bölgüsü;
  • iş proseslərini dəstəkləyən sistemin platformaları və strukturları.

İcra zamanı İT auditin mərhələləri aşağıdakı iş növlərini əhatə edir:

  • zəruri məlumatların toplanması və təhlili;
  • aid idarəetmə vasitələrinin müəyyənləşdirilməsi;
  • Mövcud idarəetmə vasitələrinin işlədiyini yoxlamaq üçün uyğunluq testinin aparılması;
  • verilən tapşırıqların həllində mövcud idarəetmə mexanizmlərinin işinin qiymətləndirilməsi, onlardan istifadənin məqsədəuyğunluğu;
  • IT idarəetmə sistemini optimallaşdırmaq üçün hərtərəfli testlərin aparılması.

Seçdiyi növündən asılı olaraq İT auditinin aparılması zamanı mütəxəssislər tərəfindən aşağıdakıları təhlillər aparılır:

  • Müəssisənin təşkilati və funksional quruluşun yoxlanılması;
  • Mövcud informasiya sistemlərinin tərkibi və istismar müddətlərin təyin edilməsi;
  • Mövcud sistemlərin funksional məqsədinin araşdırılması;
  • Sistemin dəstəklədiyi müəssisənin iş proseslərində istifadə olunan tətbiqetmələrin (proqram məhsullarının) tərkibinin təyin edilməsi;
  • Avadanlıq, proqram təminatı təchizatçıları, informasiya sistemlərinin tətbiqi üçün podratçılar ilə təcrübə keçirilməsi;
  • Texniki spesifikasiyalar, layihə sənədləri və s. kimi sistemlər üçün təşkilati və texniki sənədlərin tərkibinin təhlili;
  • Sistem istifadəçiləri, alt bölmələr – istifadəçilər, sistem tətbiq konturları, son istifadəçilərə yönəlmiş funksional tapşırıqların müəyyənləşdirilməsi;
  • Personalın hazırlıq səviyyəsi, istifadəçilər üçün təlim planları və s.;
  • Müəssisədəki informasiya sistemlərin vəziyyətinin (sistemlərin istismara qəbulu aktları, proqramlar və sınaq metodları, sistemlərin tətbiqi və dəstəklənməsi üçün sifarişlər) araşdırılması;
  • İT rəhbərliyinin təşkili: İT xidmətinin quruluşu və tabeçiliyi, İT xidməti ilə bağlı qaydalar, İT xidmətinin hüquq və vəzifələri, işçilər kateqoriyasına görə işçilərin sayı, təhsili, sertifikatları, yaş quruluşu, təcrübəsi;
  • İT xidmətinin illik iş planının formalaşdırılması, təsdiqlənməsi və fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi qaydaları, İT-nin inkişafı üçün uzunmüddətli iş planları;
  • İT büdcəsinin formalaşması, istifadəsi və icrasına nəzarət qaydaların təyin edilməsi;
  • İT risklərinin mövcudluğu və səviyyəsi və risklərin idarə edilməsi prosedurların təhlili.

Ədəbiyyat siyahısı

  1. https://www.patriotsoftware.com/blog/accounting/different-types-of-audit/
  2. https://cotneycl.com/what-is-a-construction-audit-and-how-can-it-help-your-project/#:~:text           
  3. İssai 300 (Performans auditinin prinsipləri) Səh 7-10.

Link-https://sai.gov.az/files/ISSAI-300.pdf

  • İssai 4000 Uyğunluq auditi standartları

Link-https://sai.gov.az/files/ISSAI-4000.pdf

Yeni növ auditor xidmətləri, marketinq, sosial, biznes və digər auditor xidmətləri üzrə müvafiq materialların hazırlanması və tətbiq edilməsi haqqında materialların hazırlanmasında iştirak edən şəxslər:

-Auditorlar Palatasının Auditin hüquqi tənzimlənməsi, dempinqə qarşı mübarizə və keyfiyyətin yüksəldilməsi idarəsinin rəisi – Elnur İbrahimov

-Auditorlar Palatasının Auditin təşkili, hesabatlıq və informasiya idarəsinin rəisi – Vasif Cavadov

Bank işinin qədim tarixi

Qədim bank tarixi Net Finance

Hər kəs həyatında ən azı bir dəfə 19-cu əsrin Amerikasını göstərən bir film görüb, burada kiçik bir tozlu şəhər var və onun mərkəzində Bank yazısı olan taxta bina yüksəlir. Hekayəyə görə, bu solğun beş küçəli şəhərciklərin hər biri müntəzəm olaraq quldurların diqqətini çəkir və banklar hər gün soyulurdu. Bu stereotip sayəsində bir çox insanlar bankçılığın ABŞ-da yarandığını düşünə bilər, lakin bu reallıqdan tamamilə uzaqdır.


Bankların tarixi təsvir edilən hadisələrdən çox əvvəl başlamışdır. Hələ eramızdan əvvəl 7-ci əsrdə çiçəklənən Babildə faizlə borc verən ilk sələmçilər var idi. Eyni zamanda qızılla eyni dəyərə malik olan ilk əskinaslar meydana çıxdı.


Hələ qədim Misirdə sələmə(faizlə) pul verənlər var idi. Ordu və hərbi əməliyyatlar onsuzda az olan büdcənin böyük bir qismini aldığı üçün Fironlar sələmçilərə müraciət edir və bir növ kredit alırdılar.


"Bank" sözünün italyan kökləri var və "masa" mənasını verən banco sözündən gəlir. Əvvəlcə banklar əsasən iri pulları xırda pullara dəyişir, sikkələrlə və digər nağd pulla əməliyyatlar aparırdı, lakin müxtəlif ölkələrin iqtisadiyyatının inkişafı ilə ilkin banklar göstərilən xidmətlərin siyahısını xeyli genişləndirdi.


Qədim dövrlərdə inkişaf etmiş ölkələrdə artıq bank sistemləri var idi. Məsələn, xaldeylər (semit tayfaları) tacirlər cəmiyyəti yaradaraq, faizlə borc verir və pul köçürmələrini həyata keçirirdilər. Çində hələ bizim eradan əvvəl bir növ çek kitabçası tətbiq olundu; Şərqdə alınmaz məbədlər pul anbarı, kahinlər isə bankir kimi fəaliyyət göstərirdilər.


Əmtəə-pul münasibətlərinin və kredit-maliyyə sisteminin inkişafı ilə kooperasiyanın bu növünü və onun inkişafını nizama salmaq zərurəti yarandı, yəni bank xidmətlərinin yaranması üçün bunlar ilkin şərtlər idi. Müxtəlif ölkələrdən olan tacirlər o dövrün banklarına gedib öz ölkələrinin valyutasını yerli valyuta ilə dəyişdirə, kredit tələb edə və ya pul yatıra bilərdilər. Nə qədər sikayət etsək də müasir dünyada istər böyük holdinglərin istər kiçik və orta sahibkarın, istərsə də sadə vətəndaşların həyatını banksız, kreditsiz təsəvvür etmək mümkün deyil. Bu gün demək olar ki hamını kredit kartı var.

Avtomatlaşdırılmış Vergi İnformasiya Sistemi 

Avtomatlaşdırılmış Vergi İnformasiya Sistemi (AVİS)

Məqsəd:

  • İnformasiya sisteminin yaradılması, daxil olan vəsaitlərə əsasən büdcənin vaxtında formalaşdırılması, vergilərin qəbul edilməsi ilə əlaqədar bütün proseslərin dəqiq şəkildə həyata keçirilməsi və vizualizasiyası, bütün səviyyələrdə informasiyanın strukturlaşdırılması.
  • Nazirliyin bütün struktur bölmələrində vahid informasiya bazasının yaradılması, bu resursların etibarlı şəkildə saxlanılmasının və təhlükəsiz istifadəsinin təmin edilməsi.
  • Yerlərdə nazirliyin struktur bölmələrinin avtomatlaşdırılması.
  • Hökumət qurumları ilə inteqrasiya və zəruri informasiya mübadiləsi imkanı.

Alt sistemlər  modullar:

  • Elektron sənəd dövriyyəsi sistemi modulu nazirlikdə sənədləşdirmə prosesinin bütün növlərinin, həmçinin qeydiyyat, icra, yekunlaşdırma və s. kimi proseslərin həyata keçirilməsinə imkan verir.
  • Vergi ödəyicilərinin qeydiyyatı modulu. Bu modul vergi ödəyicilərinin qeydiyyatı və fəaliyyətinə xitam verilməsi ilə əlaqədar bütün proseslərin tam şəkildə avtomatlaşdırılmasını təmin edir.
  • Vergi bəyannamələrinin qəbul edilməsi və kameral yoxlanılması modulu. Bu modul bütün zəruri hesabatların təqdim edilməsi ilə, vergi bəyannamələrinin qəbulu, qeydiyyatı, monitorinqi və kameral yoxlanılması proseslərini əhatə edir.
  • Daxil olan vergilərin uçotu modulu – bu sistem bank hesabı çıxarışlarının, vergi bəyannamələrinin istənilən formatda qəbul edilməsinə və avtomatik olaraq vergi ödəyicilərinin hesablarına paylanmasına imkan verir.
  • Vergi ödəyicilərinin tabellərinin hesablanması modulu – Bu sistem kameral və sənədli yoxlamalara əsasən maliyyə sanksiyaları nəticəsində büdcəyə daxil olacaq məbləği müəyyən edir. Burada pensiya və balans məbləğləri avtomatik olaraq hesablanır, həmçinin bir sıra digər funksiyalar da mövcuddur.
  • “Vergi ödəyicisinin şəxsi işi” modulu. Sistem bu prosesi tam şəkildə avtomatlaşdırır və prosesin vergi ödəyiciləri üçün şəffaf və aydın olmasını təmin edir.
  • Vergi hesab-fakturası modulu hesab-fakturaların uçotu, həmçinin bu prosesin tam monitorinqi və nəzarətdə saxlanılması üçün alt sistemdir.
  • “İnzibati cərimələr sistemi” – bu alt sistem vasitəsilə Vergilər Nazirliyinin əməkdaşları inzibati sənədləşdirmə prosesini, həmçinin sanksiyaların tətbiqi üzrə avtomatlaşdırılmış prosesi düzgün qaydada yerinə yetirirlər. Eləcə də, bu alt sistemdə məlumat və proseslərə dair hesabatlar hazırlanır.
  • “Vergi borcunun ləğv edilməsi ilə əlaqədar həyata keçirilmiş tədbirlərin nəticələrinin uçotu” modulu. Bu sistem vasitəsilə borcluların siyahısı hazırlanır, borclar üzrə sanksiyalar qeydiyyata alınır, əmlakın müsadirəsi həyata keçirilir, həmçinin vergi borcunun ləğv edilməsi ilə əlaqədar digər sanksiyalar avtomatik qaydada tətbiq olunur. Bu alt sistemdə həyata keçirilən proseslərə və məlumatlara dair tam hesabat verilir.
  • “Operativ vergi yoxlamasının nəticələrinin uçotu” modulu – operativ vergi yoxlamaları alt sistemi nəticələrin vahid informasiya bazasında əlverişli şəkildə qeydiyyatını təmin edir və ehtiyac olarsa, tələb olunan kateqoriya üzrə bütün mümkün hesabatları üzə çıxarır.
  • “Vergi pozuntularının müəyyən edilməsi üçün yerlərdə aparılan yoxlamaların və araşdırma nəticələrinin uçotu” modul yerlərdə yoxlamaların aparılmasına, vergi ödəyicilərinin müəyyən edilməsinə, yoxlamaların təyin edilməsinə və nəticələrin qeydiyyata alınmasına imkan verir.
  • “Vergi orqanlarının və əməkdaşlarının fəaliyyətinin dəyərləndirilməsi ” modulu iş fəaliyyətinin dəyərləndirilməsi alt sistemidir və tək bir işçinin, həmçinin bütövlükdə struktur bölmənin iş keyfiyyətinin qiymətləndirilməsinə tam imkan verir.
  • “Vergi ödəyiciləri üçün xidmətlər” modulu – bu alt sistem vergi ödəyiciləri üçün göstərilən xidmətlərin nəticələrinin qeydiyyatının avtomatlaşdırılması üçün nəzərdə tutulur.
  • “İnternet xidməti” modulu – internet vasitəsilə təmin edilən xidmətlər üçün digər hökumət orqanları ilə inteqrasiya nəticəsində yaradılmışdır.
  • Elektron ünvanlar modulu – “Bank hesabının açılması üçün şəhadətinamənin dublikatının əldə edilməsi” və “Vergi ödəyicisinin qeydiyyat üçün ƏDV-si”. Vergi ödəyiciləri üçün bu sənədlər onlayn qaydada təqdim edilir və sistemdə qeydiyyata alınır.
  • Elektron Personal modulu insan resurslarının idarə olunması üzrə bütün işlərin planlaşdırılması və yerinə yetirilməsi üçün nəzərdə tutulur.
  • Maliyyə və İqtisadi modul alt sistemində bütün maliyyə və iqtisadi fəaliyyətlər avtomatlaşdırılır və həyata keçirilən bütün proseslər qeydiyyata alınır.
  • Hesab modulu – Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə əsasən hesabın avtomatlaşdırılması üçün nəzərdə tutulur.
  • Analiz modulu – mövcud məlumatların kompleks analizinə əsasən gözlənilən məlumatların çıxarılması.
  • Proqnozlaşdırma modulu aşağıda sadalanan müxtəlif növ proqnozların yaradılması üçün alt sistemdir: xətti, dinamik, imitasiya, ekometrik balans modelləri, mövsümi kənarlaşmaların nəzərə alınması və s.
  • “Hesabatlar və linklər” modulu bütün hesabatlara və sənədlərə daxil olmaq imkanı verir.
  • “Vergi cinayətlərinin ilkin istintaqı və sorğu” modulu – bu alt sistem vergi cinayətləri ilə əlaqədar bütün məsələlərin araşdırılması prosesini təqib etməyə imkan verir.
  • Vergilər Nazirliyinin informasiya sisteminin digər dövlət qurumları ilə inteqrasiyası.
  • “Vergi ödəyicisinin maliyyə vəziyyətinin analizi” modulunda vergi ödəyiciləri müxtəlif meyarlar üzrə qruplaşdırılır və zəruri informasiya təqdim edilir.
  • Məhkəmə işləri
  • Hüquqi dəstək
  • Daxili təhlükəsizlik
  • ƏDV depozit hesabının uçotu
  • Tədris
  • Atestasiya
  • Nəzarətli buraxılış
  • Anbar modulu
  • Öhdəlik
  • Məlumat bürosu modulu
  • ASAN imza ilə inteqrasiya
  • Elektron kitabxana
  • Rəsmi yazışma sistemi
  • Elektron araşdırmalar
  • İş üçün onlayn müraciət sistemi
  • SMS sistemi ilə inteqrasiya
  • Sertifikatlaşdırma Mərkəzi üçün proqram təminatı dəstəyi
  • Səhvlərin təqib edilməsi sistemi
  • Monitorinq sistemlərinin yaradılması
  • Mərkəzləşmiş qeydiyyat sisteminin yaradılması

Öyrənilmiş çarəsizlik

learned-helpness-netfinanceaz

Bir nəfər fil düşərgəsindən keçərkən çox əcaib bir görüntü ilə rastlaşır. Böyük fillər qəfəslərdə və zincirlərlə bağlanmamışdır. Onların düşərgədən qaçmağını əngəlləyən tək şeyin ayaqlarına bağlanmış kiçik ip olduğunu görür. Adam çox çaşqın halda fillərə baxır. İpi qoparıb düşərgədən qaçacaq gücləri olmasına baxmayaraq bunu etmirlər. Hətta dayanıb bir müddət onlara baxdıqda buna heç cəhd də etmir. Adam marağını saxlaya bilmir və düşərgədəki tərbiyyəçilərə yaxınlaşıb, fillərin niyə o şəkildə durduqlarını və qaçmağa çalışmadıqlarını soruşur. Tərbiyyəçi sakit bir şəkildə cavab verdi:

- Onlar çox balaca olduğu zaman eyni boyda olan iplərdən istifadə edirik. Bu iplər kiçik yaşlarda onları tutmağa bəs edir. Böyüdükcə qaça bilməyəcəklərinə şərtlənmiş olurlar. Yəni iplərin hələ də onları saxladığına inanırlar. Bu səbəbdən əsla sərbəst qalmağa çalışmırlar.

Buna “öyrənilmiş çarəsizlik” deyirlər. Yəni həyatda insanın çarəsiz qalmağı təbiidir. Bəzi anlarda problemi həll etmək çox çətindir və ya özünü çarəsiz hiss edə bilərsən. Ancaq həqiqətən çarəsiz olmadığımız halda o cür zənn edib həll yolu tapmaq əvəzinə məğlubiyyəti başdan qəbul etmək olmaz. Bu insanın özünə etdiyi ən böyük haqsızlıqdır. Problemin böyüklüyündən aslı olmayaraq hər zaman bir çıxış yolu var!